Mimo że powstało ich już setki, a produkcje tego typu zawładnęły wydawnictwami książkowymi i przemysłem Hollywood, wciąż cieszą się niesłabnącą popularnością wśród czytelników oraz widzów. Mowa o antyutopii – gatunku, który mimo powtarzalnych elementów, od lat przyciąga miłośników polityki, science-fiction czy obyczajowych perypetii.
Antyutopia wywodzi się ze znanego już w czasach antyku gatunku – utopii, czyli koncepcji państwa idealnego. Pierwszą znaną w naszej kulturze stworzył Platon. Swoją wizję doskonałego bytu politycznego zawarł w dziele Państwo, w którym opisał najlepsze według niego rozwiązania ustrojowe. Z kolei antyutopia występuje przeciwko możliwości istnienia państwa idealnego. To projekt społeczno-polityczny, który z pozoru wydaje się perfekcyjny, lecz kryje w sobie szereg wad. Przykładowo okrutne metody zarządzania, niemoralne reguły prawne, doktrynę niedemokratyczną i manipulację społeczeństwem. W antyutopii mieszkańcy myślą, że są szczęśliwi, a istniejący porządek to najlepszy z możliwych ustrojów. Panuje wśród nich przekonanie o słuszności obowiązującej władzy. Tylko nieliczni tworzą tzw. podziemie lub ruch oporu, jednoczący się przeciwko obowiązującemu systemowi i walczący w celu jego obalenia albo liberalizację praw mieszkańców.
Z koncepcji antyutopii wyrosły fabularne powieści i historie filmowe, polemizujące z możliwością istnienia państwa idealnego. Elementy tego gatunku można spotkać już w osiemnastowiecznej powieści przygodowej Podróże Guliwera. Jednymi z pierwszych wydanych oraz sprzedawanych z ogromnym sukcesem dzieł antyutopijnych są takie tytuły jak Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya, Rok 1984 czy Folwark zwierzęcy George’a Orwella.
Christopher Vogler, konsultant scenariuszowy wytwórni Disneya, uważa, że „wszystkie fabuły zawierają kilka wspólnych elementów strukturalnych, dających się odnaleźć w mitach, baśniach, snach i filmach”. Uwielbiamy czuć w kulturze powiew świeżości, ale czego nie zawsze jesteśmy świadomi, lubimy też pewne fabularne schematy, będące wyznacznikiem określonego gatunku. Nie inaczej jest w przypadku antyutopii, a zwłaszcza współczesnych historii. Wzorzec ten jest powtarzalny, choć za każdym razem wzbogacany o oryginalną wizję przyszłości, wykreowaną przez autora.
Schemat antyutopii
1. Ukazanie świata przedstawionego – państwa, miasta, kolonii, dystryktu, prefektury, ziemi, odizolowanej od reszty świata społeczności, która pozornie wydaje się idealna, realizowane są w niej najlepsze osiągnięcia ludzkości. Dzięki określonej systematyzacji zbiorowości, sumiennie przestrzeganym regułom i państwowym wartościom panuje spokój oraz ład społeczny. Na czele „idealnego kraju” stoi grupa osób, partia lub jednostka o silnym autorytecie, będące głównym ośrodkiem decyzyjnym. Obywatele myślą, że życie, jakie wiodą, jest najlepszym z możliwych, ponieważ np. nie ma wojen, podziałów społecznych, a istniejący porządek to jedyna możliwość ochrony przed zagładą z zewnątrz, ekoklęską, skażeniem czy wrogimi państwami. Czas akcji jest zwykle osadzony w przyszłości, z kolei miejsce istnienia idealnego państwa może być autentyczną (np. Londyn w Roku 1984) lub wykreowaną (np. Panem w Igrzyskach Śmierci) lokalizacją.
2. Ukazanie głównego bohatera funkcjonującego w świecie „idealnym” – początkowo jest on osobą godzącą się na istniejący stan rzeczy, żyje podporządkowany systemowi, tak jak inni obywatele. Odczuwa jednak trudne do określenia poczucie inności, niepokoju lub wątpliwości, które zazwyczaj tłumi albo ukrywa w celu ochrony siebie bądź swoich bliskich.
3. Przekształcenie bohatera w buntownika i protagonistę – główna postać, pod wpływem bezpośrednio dotyczących go wydarzeń związanych z funkcjonowaniem państwa, uświadamia sobie jego wadliwość lub zaczyna czuć się ograniczony w zamieszkiwanym terytorium. Może również dojść do wniosku, że jest swoistym „odmieńcem” niezgodnym z ideologią systemu, za co czeka go surowa kara. Trzecia z możliwości to podjęcie decyzji o sprzeciwieniu się ideologii. Dochodzi do tego samodzielnie lub pod wpływem poznanej osoby bądź grupy, która wciąga postać w świat ruchu oporu.
4. Rozgrywają się wydarzenia wedle porządku panującego w danym państwie – rytuały, obchody, walki, ofiary czy szkolenia w ramach obowiązującej doktryny. W tym samym czasie główny bohater coraz bardziej uświadamia sobie, że rzeczywistość, w której funkcjonuje, jest zła i należy ją zmienić. Może jednocześnie uczestniczyć w systemowych procedurach, by nie rzucać się w oczy, np. brać udział w obowiązkowym podziale na frakcje.
5. Jawny bunt bohatera – jego ucieczka z kontrolowanego świata, złamanie poważnych reguł rządzących państwem lub znalezienie przez władze powodów, dla których powinno się wyeliminować daną jednostkę.
6. Ukrycie się bohatera w otoczeniu podziemia i poczucie potrzeby poświęcenia dla zmiany sytuacji społecznej – główna postać wraz z ruchem oporu opracowuje plan działania, następnie zbiera pomocników. Organizowane są akcje konspiracyjne i sabotażowe prowadzące do rewolucji lub powstania o szerszym zasięgu, zwykle na drodze przemocy, walki technologicznej albo unicestwienia najważniejszego elementu systemu, czyli przedmiotu bądź przywódcy.
7. Rewolucja – zazwyczaj kosztem wielu ofiar, zniszczeń, prowadząca ostatecznie do uświadomienia większości społeczeństwa o manipulacji, jakiej byli poddawani i obalenia panującej władzy.
Niektóre elementy w zależności od antyutopii mogą się różnić, lecz ogólny schemat jest najczęściej spójny dla wszystkich historii tego gatunku.
Dlaczego lubimy antyutopie?
Człowiek dąży do poczucia ładu i uporządkowania świata, w jakim żyje. Z tej potrzeby bierze się chęć zmierzania do ustroju idealnego, w którym każdy członek społeczności będzie wiódł dostatnie i spokojne istnienie. Niestety ideały zazwyczaj pozostają perfekcyjne tylko w teorii – w praktyce ich osiągnięcie nie jest możliwe. Mimo to wciąż poszukujemy najdoskonalszej formy państwa i społeczeństwa, wierząc, że znajdziemy lepszy ustrój niż demokracja. Zazwyczaj różnym koncepcjom idealnego państwa przyświecają wspólne wartości, takie jak równość, wolność, sprawiedliwość, solidarność społeczna, porządek, spokój, bezpieczeństwo. Te idee są pożądane przez większość ludzi, lecz każdy postrzega je w inny sposób, a ich wypaczenie i nadmierna interpretacja doprowadzić mogą do nadużyć oraz nieumiejętnej, naznaczonej terrorem, władzy. Nieświadomi tego ryzyka uznajemy za wzorcowe społeczeństwo, któremu przyświecają szlachetne zasady, a w dodatku pieczę nad nim sprawuje człowiek lub grupa o silnym autorytecie, ciesząca się zaufaniem. To zresztą pokazała nam już historia w przypadku takich ustrojów jak faszyzm, komunizm czy nazizm. Doświadczenia przeszłości nie zamknęły jednak dyskusji o tym, jak mogłoby wyglądać państwo idealne. Ponadto lubimy wyobrażać sobie, że w przyszłości czeka nas lepszy, piękniejszy świat, dlatego z chęcią patrzymy na osadzoną w niezaznanych jeszcze czasach rzeczywistość odmienną od obecnej. Inną motywacją dla czytania bądź oglądania antyutopii jest chęć doświadczenia biernego buntu wobec systemu. Taką potrzebę mają zwłaszcza młodzi ludzie, którzy pragną dostrzec w sobie potencjał do zmiany obowiązującego stanu społecznego i politycznego. Stąd też chętnie patrzymy na zbuntowaną Katniss z Igrzysk Śmierci, ponieważ utożsamiamy się z nią, pozornie zwyczajną dziewczyną, która potrafi wywrócić do góry nogami cały obowiązujący porządek.
Znane i uznane antyutopie
Czujecie się zaciekawieni tym gatunkiem? A może mieliście z nim kontakt już wcześniej, ale chcielibyście poznać nowe utwory do niego należące? Poniżej znajdziecie listę tytułów uznawanych za powszechnie wartościowe antyutopie.
Książki:
1) Trylogia Igrzyska śmierci Suzanne Collins;
2) Trylogia Niezgodna Veronica Roth;
3) Trylogia Delirium (antyutopia o świecie, w którym zakazana jest miłość) Lauren Oliver;
4) Dzieci Edenu i Elity Edenu (antyutopia ekologiczna) Joey Graceffa;
5) Trylogia W otchłani (antyutopia kosmiczna) Beth Revis;
6) Więzień labiryntu James Dashner;
7) Intruz Stephanie Meyer;
8) 451 stopni Fahrenheita Ray Bradbury;
9) Pianola Kurt Vonnegut;
10) Powrót z gwiazd Stanisław Lem.
Filmy i seriale:
1) 1983 – serial Netflixa, reż. Agnieszka Holland, Katarzyna Adamik, Olga Chajdas, Agnieszka Smoczyńska;
2) Opowieść podręcznej – serial HBO, reż. Reed Morano;
3) Matrix reż. Lana Wachowski, Lilly Wachowski;
4) Gattaca: Szok przyszłości reż. Andrew Niccol;
5) Seksmisja reż. Juliusz Machulski;
6) Wyścig z czasem reż. Andrew Niccol;
7) Wyspa reż. Michael Bay;
8) Metropia reż. Tarik Saleh;
9) V jak Vendetta reż. Lana Wachowski, Lilly Wachowski;
10) Equilibrium reż. Kurt Wimmer;
11) Dawca pamięci reż. Phillip Noyce.
Źródła:
M. Karpiński, Scenariusz: niedoskonałe odbicie filmu. O sztuce scenariusza filmowego, wyd. 2, Kraków 2004;
Andrzej Niewiadowski, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990;
J. Wrycza-Bekier, Magia słów. Jak pisać teksty, które porwą tłumy, Gliwice 2014;
Andrzej Zgorzelski, Fantastyka. Utopia. Science fiction, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980.
Tekst: Małgorzata Pabian