Powroty do dobrych historii i wydarzeń potrafią być fascynujące. Pierwsze pocałunki, późne powroty z imprezy do domu, wakacje u dziadków na wsi. Co się stanie, jeśli cofniemy się do opowieści sprzed kilku tysięcy lat?
Od zarania dziejów ludzkość zastanawiała się, jak funkcjonuje otaczający nas świat. Doświadczanie rzeczywistości za pomocą zmysłów szybko przestało być wystarczające, mijający czas pozostawiał za sobą kolejne pytania bez odpowiedzi. Jak powstał człowiek? Skąd biorą się pory roku? Czemu ogień płonie? W odzewie na te pytania powstały mity – pomagały zrozumieć egzystencjalne i przyziemne kwestie, wyjaśnić zachodzące w naturze zjawiska. Pomimo tego, że kojarzą się nam one głównie z czasami starożytnymi, nie pozostają jedynie reliktem przeszłości. Jak doszło do tego, że Zeus założył garnitur, a Galatea trafiła do szpitala?
Jak Kochanowski naśladował Orfeusza?
Czerpanie z mitologii nie jest zjawiskiem zapoczątkowanym w obecnych czasach. Aby to udowodnić, należy cofnąć się o kilka stuleci historii literatury. Kultura grecka i mity znajdowały się w kręgu zainteresowań takich poetów jak Dante Alighieri czy Francesco Petrarca. Fascynacja ta dotarła nawet na polskie podwórko, nie omijając narodowego wieszcza – Adama Mickiewicza, prekursora pojęcia “romantycznego prometeizmu”. Mitologiczny Prometeusz zapewne doceniłby więzienne poświęcenie Tomasza Zana. Natomiast Jan Kochanowski mógłby znaleźć wspólny język z Orfeuszem, do którego odwołuje się w Trenie XIV – podobnie jak mitologiczny poeta, pragnie udać się w zaświaty na poszukiwania bliskiej osoby. Wyraźne odwołanie stanowi też powieść Ulisses Jamesa Joyce’a, której tytuł nawiązuje do bohatera Odysei Homera. Autorzy, zarówno w Polsce, jak i na świecie, od lat posługiwali się więc mitologicznymi archetypami, identyfikując wybrane zachowania z określonymi postaciami.
Retelling – poznaj bogów na nowo
Zapewne niejednokrotnie czytałeś książkę, której bohaterowie wydawali ci się znajomo podobni. Inspiracja, fan fiction czy może zwykłe ściąganie? Retelling polega na przedstawieniu od nowa znanej dla pewnego kręgu kulturowego historii, zmieniając perspektywę, wydarzenia czy wydźwięk oryginalnego przekazu. Mity, jako opowieści przekazywane z ust do ust, nie posiadają “poprawnej” wersji, posługują się zestawem atrybutów, elementów, które naprowadzają na konkretne podanie. Słyszysz: „kamień” – myślisz: „Syfyz”; „ogień” – „Prometeusz”. Retellingi nie istnieją w próżni, zawsze łączone są z pewnym pierwowzorem, bazują na nim. Starożytni uznawali mity za przekazy o świętości, źródło wierzeń i idei, jednak kolejne pokolenia nauczyły się odnajdywać uniwersalne wartości między wierszami.
Popularność retellingów
Codziennie opowiadamy i powtarzamy historie – znajomym, babci czy pani pracującej przy kasie. A pamiętasz, jak twój przyjaciel tamtego dnia złamał nogę? Tak właśnie działają retellingi – z każdym następnym pojawia się kolejny warty wspomnienia niuans. Łączą przyjemność płynącą z nowej historii z komfortem znanych już faktów. Przekazy zmieniają się, przybierają nowe kształty, ale nadal zawierają coś znanego, niezmiennego. Przyjemność sprawia czytelnikom świadomość wiedzy, w jakim kierunku historia zmierza, a wychwytywanie znajomych elementów ekscytuje za każdym razem. Autorzy retellingów prezentują nową, świeżą perspektywę. Mogą zmienić płeć bohaterów, ich orientację, świat przedstawiony i czas akcji. Jak bogowie z Olimpu mogą funkcjonować w XXI-wiecznych realiach? Na to pytanie odpowiedział Rick Riordan w swojej serii o Percym Jacksonie.
Czerpanie ze starych historii zaspokaja również potrzebę poznania nowoczesnego, łatwiejszego w odbiorze przekazu. Mitologia Jana Parandowskiego dla wielu wydaje się dziełem nie do przebrnięcia. Kwestia ta wygląda zupełnie inaczej, gdy te same mity zostaną przedstawione w inny, bardziej przystępny sposób – za pomocą prostszego, oczyszczonego z archaizmów języka, osadzenia historii we współczesnych realiach. Dzięki temu mogą one dotrzeć zarówno do zagorzałych fanów klasyków, jak i mniej wytrawnych czytelników.
Mitologia jest kobietą
W ostatnich latach popularność zyskują powieści ukazujące silne kobiety wplątane w mitologiczną rzeczywistość. Mimo tego, że najpotężniejszym z greckich bogów był Zeus, władca nieba i ziemi, uosobienie męskości, nie dają się one zepchnąć na drugi plan. Boginie, w porównaniu do bogów, występują w mitach stosunkowo rzadko, co kulturowo umacnia męską dominację. Zależność ta odnosi się również do herosów, czyli bohaterów zrodzonych ze związku człowieka i boga. Z tego powodu tak istotne jest tworzenie nowych historii, w których to kobiety wiodą prym i przewracają świat do góry nogami. Odmienione boginie w nowych historiach manifestują swoją niezależność oraz wykraczają poza ustalone ramy.
Jedną z autorek, która z powodzeniem pokazała czytelnikom damską stronę mitologii, jest Susan Stokes–Chapman, autorka Pandory. Jak sama mówi, w swojej debiutanckiej powieści zagłębiła się w kobiecą sprawczość, zdolność do oddziaływania na innych, bazując na micie o puszce Pandory. Zasługami dla mitologicznych kobiet może pochwalić się również poczytna Madeline Miller, twórczyni nowych losów Kirke i Galatei. Bohaterki przestały być drugorzędnymi postaciami, zostały przedstawione jako uosobienie wolnej woli i samodzielności.
Źródła:
V. Kelly: Magic in Modern Life—Why We Love Retellings. (mybookcave.com/magic-in-modern-life-why-we-love-retellings/);
S. Stokes-Chapman: Top 10 novels inspired by Greek myths. (www.theguardian.com/books/2022/jan/26/top-10-novels-inspired-by-greek-myths-susan-stokes-chapman-pandora);
D. Brzozowska: Kilka słów o retellingach. Część 1. (polter.pl/ksiazki/Kilka-slow-o-retellingach-Czesc-1-c32267?utm_content=cmp-true).
Tekst: Natalia Różewicz